Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը

(Նախորդ մասը)

Հա­յաս­տա­նում ար­դյու­նա­բե­րու­թյան գի­տա­տար ճյու­ղե­րի զար­գաց­ման գոր­ծում մեծ ա­վանդ է ու­նե­ցել ա­կա­դե­մի­կոս Իո­սի­ֆյա­նը՝ իր ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թյամբ: Նրա շնոր­հիվ էր, որ Հա­յաս­տա­նում զար­գա­ցան ոչ միայն է­լեկտ­րո­նա­յին, այլև է­լեկտ­րա­տեխ­նի­կա­կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյունն ու հաշ­վո­ղա­կան տեխ­նի­կան: Նի­կի­տա Խրուշ­չո­վի հանձ­նա­րա­րու­թյամբ նա Հա­յաս­տան բե­րեց կի­բեռ­նե­տի­կա­յի նոր ո­լոր­տը՝ Կի­րո­վա­կա­նում, Երևա­նում, Ա­բո­վյա­նում, ա­պա մյուս քա­ղաք­նե­րում հիմ­նե­լով բազ­մա­թիվ գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ինս­տի­տուտ­ներ ու գոր­ծա­րան­ներ, կարևոր ներդ­րում ու­նե­ցավ նոր ո­լորտ­նե­րի հա­մար գի­տա­կան կադ­րե­րի պատ­րաստ­ման գոր­ծում: Իո­սի­ֆյա­նի կարևոր գոր­ծե­րից էր Երևա­նում մա­թե­մա­տի­կա­կան մե­քե­նա­նե­րի ԳՀԻ-ի կամ, հան­րու­թյա­նը ա­վե­լի հայտ­նի, Մեր­գե­լյա­նի ինս­տի­տու­տի հիմ­նու­մը: Իո­սի­ֆյա­նը ինձ պատ­մել է, թե դա ինչ­պես տե­ղի ու­նե­ցավ:

-Կի­բեռ­նե­տի­կա­յի զար­գաց­ման պե­տա­կան հանձ­նա­րա­րու­թյու­նը ստա­նա­լուց հե­տո մտա­ծե­ցի, որ այն կարևոր կլի­նի Հա­յաս­տա­նի հա­մար, կա­րող է մեծ հե­ռան­կար­ներ խոս­տա­նալ կի­րա­ռա­կան գի­տու­թյան ու ար­դյու­նա­բե­րու­թյան զար­գաց­ման հա­մար։ Ե­կա Երևան ու կենտ­կո­մի հետ հա­մա­ձայ­նեց­րի Չար­բա­խի կոլ­խոզ­նա­խա­գահ­նե­րի դպ­րո­ցի տա­րած­քում մա­թե­մա­տի­կա­կան մե­քե­նա­նե­րի գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ինս­տի­տուտ բա­ցե­լու հար­ցը։ Մոսկ­վա­յի նկուղ­նե­րից հա­նե­ցի ու Երևան ու­ղար­կե­ցի բո­լոր ռա­դիո­սի­րող­նե­րին։ Իսկ Սեր­գեյ Մեր­գե­լյա­նին, որ­պես ԽՍՀՄ-ում մեծ հե­ղի­նա­կու­թյուն վա­յե­լող ե­րի­տա­սարդ գիտ­նա­կա­նի, ա­ռա­ջար­կե­ցի գլ­խա­վո­րել այդ գի­տա­կան կենտ­րո­նը։ Այդ­պես Հա­յաս­տա­նում սկս­վեց հաշ­վո­ղա­կան տեխ­նի­կա­յի գոր­ծը։- Հե­տո մի փոքր սրտ­նե­ղե­լով ա­վե­լաց­րեց,- ո՜վ կազ­մա­կեր­պեց ինս­տի­տու­տը, ու՞մ ա­նու­նը մնաց վրան:
Միայն Իո­սի­ֆյա­նի շնոր­հիվ էր, որ Հա­յաս­տա­նը, պատ­մա­կան կարճ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում, հաշ­վո­ղա­կան տեխ­նի­կա­յի ո­լոր­տում ստանձ­նեց հա­մաշ­խար­հա­յին ա­ռա­ջա­տար­նե­րից մե­կի դե­րը (հի­մա այն ա­վե­լի հայտ­նի է որ­պես ին­ֆոր­մա­ցիոն տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի ա­պա­րա­տա­յին մաս):
Ան­կա­խա­նա­լուց հե­տո մենք կորց­րինք այդ կա­յա­ցած ո­լոր­տի ի­րա­կան լի­դե­րու­թյու­նը և մի կերպ քարշ ենք գա­լիս այդ կարևոր ո­լոր­տի հետ­նա­մա­սե­րում՝ բա­վա­րար­վե­լով ծրագ­րա­վոր­ման ոչ գի­տա­տար ճյու­ղով: Պատ­մա­կան փաստ է, որ Ստա­լի­նը դեմ է ե­ղել կի­բեռ­նե­տի­կա­յին՝ ի­րեն ան­հաս­կա­նա­լի ու ան­տե­սա­նե­լի այդ գի­տա­կան ուղ­ղու­թյու­նը ան­վա­նե­լով կեղծ գի­տու­թյուն: Խրուշ­չո­վը ևս կի­բեռ­նե­տի­կա­յի մեծ գի­տակ չէր կա­րող լի­նել, բայց այդ նոր ո­լոր­տի զար­գա­ցու­մը և հնա­րա­վոր հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րը նրան թույլ կտա­յին ա­վե­լի հիմ­նա­վոր ձևով քն­նա­դա­տել Ստա­լի­նի ան­ձի պաշ­տա­մունքն ու ա­պա­ցու­ցել կի­բեռ­նե­տի­կա­յի ո­լոր­տը կեղծ գի­տու­թյուն հայ­տա­րա­րե­լու վնա­սա­կար հետևանք­նե­րը՝ ԽՍՀՄ տն­տե­սու­թյան զար­գաց­ման տե­սան­կյու­նից:

Կա­մա, թե ա­կա­մա Խրուշ­չո­վը գնաց ճիշտ ճա­նա­պար­հով՝ կի­բեռ­նե­տի­կա­յի «կեղծ գի­տու­թյու­նը» դարձ­նե­լով իս­կա­կան ու հե­ռան­կա­րա­յին գի­տու­թյուն, խոր­հր­դա­յին ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը ա­ռաջ տա­նող հզոր լո­կո­մո­տիվ: Կի­բեռ­նե­տի­կա­յի զար­գաց­ման գոր­ծը նա վս­տա­հեց Հա­յաս­տա­նին՝ դրեց Իո­սի­ֆյա­նի վրա, մտց­րեց Զա­րո­բյա­նի կու­սակ­ցա­կան հանձ­նա­րա­րա­կան­նե­րի մեջ: Զա­րո­բյանն ու Իո­սի­ֆյա­նը այդ գոր­ծը կա­տա­րե­ցին մեծ սի­րով ու նվի­րու­մով, շատ չան­ցած, ար­դեն 1965 թվա­կա­նի գար­նա­նը, հայ­կա­կան «Նաի­րի-1» հաշ­վիչ մե­քե­նան ներ­կա­յաց­վեց Լայպ­ցի­գի մի­ջազ­գա­յին տո­նա­վա­ճա­ռում՝ աշ­խար­հին զար­մաց­նե­լով խոր­հր­դա­յին այդ հրաշք տեխ­նի­կա­յով: Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մից հե­տո Իո­սի­ֆյա­նը կա­տա­րում էր Գեր­մա­նիա­յից դուրս բեր­վող ռազ­մաա­վա­րա­յին գոր­ծա­րան­նե­րի հար­ցե­րով պե­տա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի նա­խա­գա­հի պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը: Նա էր ո­րո­շում, թե Գեր­մա­նիա­յից դուրս բեր­վող այս կամ այն գոր­ծա­րա­նը ուր է պետք ու­ղար­կել: Գեր­մա­նա­կան գոր­ծա­րան­նե­րը պետք էին, որ­պես­զի կարճ ժա­մա­նա­կում վե­րա­կան­գն­վի պա­տե­րազ­մի պատ­ճա­ռով ա­վեր­ված ԽՍՀՄ ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, դա ժա­մա­նա­կի պար­տադ­րած քայլն էր:

Ի տար­բե­րու­թյուն Խոր­հր­դա­յին Միու­թյան, Ա­մե­րի­կան Գեր­մա­նիա­յից գոր­ծա­րան­ներ ու ֆաբ­րի­կա­ներ չտա­րավ, բայց ա­րեց ա­մե­նաէ­ֆեկ­տիվ քայ­լը՝ Ա­մե­րի­կա տա­նե­լով գեր­մա­նա­ցի մաս­նա­գետ­նե­րին ու, ա­մե­նա­կարևո­րը, Գեր­մա­նիա­յի ողջ պա­տեն­տա­յին գրա­դա­րա­նը:
Իր պա­տաս­խա­նա­տու պաշտ­նը Իո­սի­ֆյա­նը լա­վա­գույնս օգ­տա­գոր­ծեց Հա­յաս­տա­նի հա­մար, որ­պես­զի հայ­րե­նիք բեր­վեն գեր­մա­նա­կան կարևոր գոր­ծա­րան­նե­րը: Պա­տե­րազ­մից հե­տո Հա­յաս­տա­նի ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը գտն­վում էր տեխ­նո­լո­գիա­կան ստո­րին մա­կար­դակ­նե­րի վրա, ո­րը ի­րա­կա­նում կա­րե­լի էր բարձ­րաց­նել՝ ներկ­րե­լով գեր­մա­նա­կան ա­ռա­ջա­տար տեխ­նի­կա­յով ու տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով հա­մալր­ված գոր­ծա­րան­նե­րը: Իո­սի­ֆյա­նի շնոր­հիվ էր, որ պա­տե­րազ­մից հե­տո Հա­յաս­տա­նում հայ­տն­վե­ցին Սպի­տա­կի շա­քա­րի գոր­ծա­րա­նը, Երևա­նի կա­բե­լի գոր­ծա­րա­նը և այլն:

Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ է կա­բե­լի գոր­ծա­րա­նի պատ­մու­թյու­նը:
-Ինձ հայտ­նե­ցին, որ Օկ­րուժ­նո­յի գծե­րի վրա 300 վա­գոն կա կանգ­նած, Գեր­մա­նիա­յից բեր­ված կա­բե­լի գոր­ծա­րան է, ո­րը պետք է ու­ղարկ­վեր ՈՒզ­բեկս­տան: Մտա­ծե­ցի, որ այդ գոր­ծա­րա­նը Հա­յաս­տա­նին ա­վե­լի պետք կլի­նի, կա պղինձ, կա ա­լյու­մի­նի գոր­ծա­րան, կան է­լեկտ­րա­շար­ժիչ­նե­րի գոր­ծա­րան­ներ, կա­բե­լի գոր­ծա­րանն է պա­կա­սում, այն ամ­բող­ջո­վին կփա­կի շար­ժիչ­նե­րի ար­տադ­րու­թյան տեխ­նո­լո­գիա­կան ցիկ­լը: Մի քա­նի ժա­մում բո­լոր փաս­տաթղ­թե­րը վե­րաձևա­կեր­պե­ցի Հա­յաս­տա­նի հաս­ցեով, գի­շեր­վա ժա­մը 1-ին քնից հա­նե­ցի ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ժող­կո­մին, վերց­րի նրա ստո­րագ­րու­թյունն ու գոր­ծա­րանն ու­ղար­կե­ցի Երևան: Եր­կու ա­միս անց Մոսկ­վա ե­կավ կա­բե­լի գոր­ծա­րա­նի գլ­խա­վոր ին­ժե­նե­րը, թե Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը հրա­ժար­վում է այդ գոր­ծա­րա­նից, ո­րո­շել են այն հետ ու­ղար­կել, Հա­յաս­տա­նին այն պետք չէ: Ան­մի­ջա­պես թռա Երևան, փո­խե­ցի կա­ռա­վա­րու­թյան ո­րո­շու­մը ու, եր­կու ա­միս անց, «նա­վես­նե­րի» տակ տվե­ցինք ա­ռա­ջին ար­տադ­րան­քը:

Հե­տա­գա­յում Երևա­նի կա­բե­լի գոր­ծա­րա­նը դար­ձավ ԽՍՀՄ-ում տն­տե­սու­թյան բո­լոր ո­լորտ­նե­րին կա­բե­լա­յին ար­տադ­րանք մա­տա­կա­րա­րող հիմ­նա­կան գոր­ծա­րան­նե­րից մե­կը, 1994 թվա­կա­նին, իմ խմ­բագ­րու­թյամբ լույս տե­սավ «Երևա­նի կա­բե­լի գոր­ծա­րա­նի» տե­ղե­կա­գիր­քը (գոր­ծա­րա­նը դեռևս շա­րու­նա­կում էր շն­չել ու ար­տադ­րանք տալ հետ­խոր­հր­դա­յին եր­կր­նե­րի հա­մար), գոր­ծա­րա­նում մոտ 2000 տե­սա­կի կա­բել­ներ էին ար­տադր­վում՝ ու­ժա­յին­նե­րից սկ­սած, էկ­րա­նա­վոր­ված ռա­դիո­տեխ­նի­կա­կան­նե­րով վեր­ջաց­րած: Նշեմ, որ Երևա­նի կա­բե­լի գոր­ծա­րանն ար­ժա­նա­ցավ ար­դյու­նա­բե­րու­թյան մյուս հս­կա­նե­րի ճա­կա­տագ­րին, դար­ձավ մեր ան­կա­խու­թյան զո­հը, հի­մա գտն­վում է քայ­քայ­ված վի­ճա­կում:

Իո­սի­ֆյա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ էր, որ Երևա­նում բաց­վեց միկ­րոէ­լեկտ­րո­նի­կա­յի տեխ­նո­լո­գիա­կան գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ինս­տի­տու­տը, որ դար­ձավ ԽՍՀՄ է­լեկտ­րո­նա­յին ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի հա­մար տեխ­նո­լո­գիա­կան չա­փիչ սար­քա­վո­րում­ներ նա­խագ­ծող ու ար­տադ­րող բա­զա­յին կենտ­րո­նը: Այդ ինս­տի­տու­տի ա­ռա­ջին գլ­խա­վոր ին­ժե­ներ Բոգ­դան Մե­լիք-Շահ­նա­զա­րո­վը պատ­մել է ինս­տի­տու­տի կազ­մա­կերպ­ման պատ­մու­թյու­նը: Մոսկ­վա­յում Իո­սի­ֆյա­նը լուր է ստա­ցել, որ Թբի­լի­սիում միկ­րոէ­լեկտ­րո­նի­կա­յի ինս­տի­տուտ է բաց­վել:
-Ե­կենք մենք էլ բա­ցենք։ Բոգ­դան, պատ­րաս­տիր փաս­տաթղ­թե­րը:
- Քա­նի՞ հաս­տիք գրենք:
-Վրա­ցի­նե­րը քա­նի՞սն ու­նեն:
-100-ը:
-Դու 1000-ը գրիր:
Շո­կի­նի մի­ջո­ցով Իո­սի­ֆյա­նը Երևա­նում բա­ցեց միկ­րոէ­լեկտ­րո­նի­կա­յի հայ­կա­կան ինս­տի­տու­տը՝ 1000 աշ­խա­տա­տե­ղով: Այդ ինս­տի­տու­տը զար­գա­ցավ, հզո­րա­ցավ, ծա­վալ­վեց, քա­ղա­քով մեկ, նոր գոր­ծա­րան­ներ բաց­վե­ցին, նոր ար­տադ­րու­թյուն­ներ կազ­մա­կերպ­վե­ցին ու նոր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի տեր դար­ձանք: Ար­դյուն­քում այն դար­ձավ «Ա­նի» ԳԱՄ, ո­րը հի­մա չի աշ­խա­տում: «Ա­նի» ԳԱՄ-ի ադ­մի­նիստ­րա­տիվ բարձ­րա­հարկ մաս­նա­շեն­քը հի­մա վեր է ած­վել բազ­մաբ­նա­կա­րա­նա­յին շեն­քի ու վա­ճառ­վել բնա­կա­րա­նի ան­վան տակ: Վա­ճա­ռե­լու գոր­ծը մեզ մոտ լավ է ստաց­վում, տն­տե­սա­կան հե­ռան­կար­ներն են ան­հե­ռան­կար:

Հարց՝ Շո­կինն ին­չու՞ էր ե­րե­խա­յի նման լսում Իո­սի­ֆյա­նին, մեծ նվիր­վա­ծու­թյամբ կա­տա­րում նրա հանձ­նա­րա­րու­թյուն­նե­րը: Շո­կի­նի ու Իո­սի­ֆյա­նի անձ­նա­կան մտեր­մու­թյու­նը սկս­վել է 1936 թվա­կա­նից, երբ Ա­մե­րի­կա­յից վե­րա­դար­ձած ին­ժե­ներ Շո­կի­նին, որ­պես ա­մե­րի­կյան լր­տե­սի, բան­տար­կել էին ու փա­կել «մահ­վան» բան­տախ­ցում, և նա սպա­սում էր գն­դա­կա­հա­րու­թյան դա­տավ­ճի­ռի ի կա­տար ած­մա­նը: Իո­սի­ֆյա­նը կա­րո­ղա­ցավ Շո­կի­նին դուրս բե­րել բան­տից ու աշ­խա­տան­քի վերց­նել իր կազ­մա­կեր­պու­թյու­նում: Նրանց փո­խա­դարձ վս­տա­հու­թյու­նը ան­չափ բարձր մա­կար­դա­կի վրա էր:
Մի ան­գամ ես Անդ­րա­նիկ Ղևոն­դո­վի­չին խնդ­րե­ցի, որ մեզ օգ­նի մեր ինս­տի­տու­տի հա­մար կարևոր տեխ­նի­կա ձեռք բե­րե­լու հար­ցում: Նա հե­ռա­խո­սով ան­մի­ջա­պես կապ­վեց Շո­կի­նի հետ ու բա­ռա­ցիո­րեն ա­սաց հետևյա­լը.
-Սա­նյա, տղա­նե­րը գա­լիս են քեզ մոտ, օգ­նիր:
Այդ օգ­նու­թյու­նը ես ան­մի­ջա­պես ստա­ցա, և դա միա­կը չէր: Շո­կի­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ էր, որ 1984 թվա­կա­նին ՍՄԿԿ կենտ­կո­մի ու ԽՍՀՄ Մի­նիս­տր­նե­րի խոր­հր­դի հա­մա­տեղ ո­րոշ­ման մեջ տեղ գտավ է­լեկտ­րո­նի­կա­յի ար­դյու­նա­բե­րու­թյան տեմ­պա­յին զար­գաց­ման հա­մար ճա­պո­նա­կան «Tabay EC» տի­պի գեր­ժա­մա­նա­կա­կից է­լեկտ­րո­նա­յին կենտ­րոն­նե­րից մե­կը Ար­տա­շա­տի «Է­լեկտ­րոնս­տան­դարտ» ԳՀԻ-ին տրա­մադ­րե­լու հար­ցը: ԽՍՀՄ-ը պետք է ձեռք բե­րեր 40 մի­լիոն դո­լար ար­ժո­ղու­թյամբ եր­կու կենտ­րոն՝ Լե­նինգ­րա­դի «Է­լեկտ­րոնս­տան­դարտ» հա­մա­միու­թե­նա­կան ԳՀԻ, և մեզ հա­մար, և այն պա­րա­գա­յում, երբ այդ կենտ­րոն­նե­րը ստա­նա­լու հա­մար պայ­քա­րում էին ուկ­րաի­նա­ցի­ներն ու բե­լո­ռուս­նե­րը, Մոսկ­վան ու Նո­վո­սի­բիրս­կը:

Սպի­տա­կի երկ­րա­շար­ժից հե­տո ո­րո­շե­ցինք «Tabay EC» կենտ­րո­նը հիմ­նադ­րել Սպի­տա­կում, երկ­րա­շար­ժի հետևանք­նե­րի շտա­բի պետ Նո­րայր Մու­րա­դյա­նի հանձ­նա­րա­րու­թյամբ կա­տար­վեց ըն­դար­ձակ հո­ղա­հատ­կա­ցու­մը, վրա­ցի­նե­րի բրի­գադն ա­րագ տեմ­պե­րով ի­րա­կա­նաց­րեց հա­մա­պա­տաս­խան երկ­րա­բա­նա­հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­ներն ու այդ­քա­նով մեր «Tabay»-ի պատ­մու­թյունն ա­վարտ­վեց:

Մո­տե­ցել էր ԽՍՀՄ փլուզ­ման օրն ու ժա­մը, Հա­յաս­տա­նում սկս­վել էին գոր­ծա­դու­լա­յին ու մի­տին­գա­յին շար­ժում­նե­րը, ո­րոն­ցում, ա­ռանձ­նա­կի ակ­տի­վու­թյամբ, աչ­քի էին ընկ­նում Ար­տա­շա­տի մեր ինս­տի­տու­տի աշ­խա­տա­կից­նե­րը՝ լա­բո­րա­տո­րիա­յի վա­րիչ ու իմ աս­պի­րանտ Ա­լեք­սանդր Բու­տաևի գլ­խա­վո­րու­թյամբ: Ես սկզ­բուն­քո­րեն դեմ եմ ե­ղել այդ շար­ժում­նե­րին, ո­րոնք, մինչ օրս, պաշ­տո­նա­պես հա­մար­վում են ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի կարևոր բա­ղադ­րիչ: Հա­յաս­տա­նում ոչ մի պայ­քար էլ չի ե­ղել, չկար, ո­րով­հետև մեր ան­կա­խու­թյան հար­ցը ար­դեն լուծ­ված էր, հա­մա­պա­տաս­խան կենտ­րոն­նե­րում ԽՍՀՄ փլուզ­ման ու մաս­նատ­ման ո­րո­շում­նե­րը վա­ղօ­րոք ար­դեն կա­յաց­վել էին, մնում էր Հա­յաս­տա­նի «հե­ղա­փո­խա­կան» շար­ժում­նե­րով քո­ղար­կել խոր­հր­դա­յին կայս­րու­թյան մաս­նատ­ման փաս­տը՝ այն ձևա­կեր­պե­լով որ­պես ժո­ղովր­դա­կան ըն­դվ­զում­նե­րի ան­մի­ջա­կան ար­դյունք ու հետևանք, որ­պես շիր­մա՝ խոր­հր­դա­յին հա­սա­րա­կու­թյու­նից թաքց­նե­լու ԽՍՀՄ փլուզ­ման հիմ­նա­կան մո­տի­վա­ցիան, որ­պես­զի ոտ­քի կանգ­նեին ու փլուզ­ման նույն ճա­նա­պար­հը բռ­նեին նաև մյուս հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րը՝ քանդ­ման բուն պրո­ցե­սին խա­բու­սիկ շղարշ տա­լու, ա­ռերևույթ ու բնա­կա­նոն ինչ-որ երևույթ ցույց տա­լու հա­մար: Ե­թե ըն­դու­նենք, որ Հա­յաս­տանն իր ան­կա­խու­թյու­նը ստա­ցավ ՀՀՇ-ի ու ԼՏՊ-ի ակ­տիվ պայ­քա­րի մի­ջո­ցով, ա­պա ինչ­պես բա­ցատ­րենք Թուրք­մենս­տա­նի ան­կա­խու­թյան փաս­տը՝ ա­ռանց պայ­քա­րի ու թո­հու­բուհ­նե­րի, ա­ռանց գոր­ծա­դուլ­նե­րի ու մի­տինգ­նե­րի, ինչ­պես բա­ցատ­րել Բե­լա­ռու­սի և ՈՒկ­րաի­նա­յի ան­կա­խու­թյու­նը, երբ այդ հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում անց­կաց­ված հան­րաք­վե­նե­րում քա­ղա­քա­ցի­ներն ընդ­հա­նուր առ­մամբ դեմ ար­տա­հայտ­վե­ցին ԽՍՀՄ փլուզ­մա­նը: Այդ «հե­ղա­փո­խա­կան» օ­րե­րին ինձ ա­վե­լի շատ ան­հան­գս­տաց­նում էր «Tabay EC»-ը Հա­յաս­տա­նում ու­նե­նա­լու խն­դի­րը, ան­կախ, թե կա­խյալ Հա­յաս­տա­նի ար­դյու­նա­բե­րու­թյա­նը դա շատ էր պետք: Ճա­պո­նա­կան կենտ­րո­նը թույլ կտար, որ մենք կա­րո­ղա­նա­յինք ան­հա­վա­նա­կան բարձր մա­կար­դա­կի հասց­նել մեր է­լեկտ­րո­նա­յին ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, մե­քե­նա­շի­նու­թյունն ու գի­տա­տար ար­դյու­նա­բե­րու­թյան մյուս ճյու­ղե­րը, դառ­նալ տա­րա­ծաշր­ջա­նի կա­յա­ցած գի­տաար­տադ­րա­կան կարևոր կենտ­րո­նը:
-Սա­շա, եր­կի­րը մի՛ խառ­նեք, կա՛նգ ա­ռեք, թո­ղեք մեր գործն ա­վար­տենք:
-Չի՛ լի­նի, չե՞ք տես­նում, որ երկ­րում հե­ղա­փո­խու­թյուն է կա­տար­վում, պետք է ա­վե­լի ակ­տի­վա­նանք ու պրո­ցե­սին ա­րա­գա­ցում հա­ղոր­դենք:
-Դուք ձեր հե­ղա­փո­խու­թյունն եք ա­նում, իսկ ես ցան­կա­նում եմ տեխ­նի­կա­կան հե­ղա­փո­խու­թյուն կա­տա­րել, թույլ տվեք ա­վար­տին հասց­նեմ իմ գոր­ծը, վե­րա­կանգ­նենք Սպի­տա­կի ա­ղե­տի գո­տին, հե­տո կմ­տա­ծենք ձեր հե­ղա­փո­խու­թյան մա­սին:

Չս­տաց­վեց, ա­մեն ինչ գլ­խի­վայր շուռ էր ե­կել, ե­ղավ այդ ար­հես­տա­ծին հե­ղա­փո­խու­թյու­նը, ստա­ցանք այդ հո­րին­ված ան­կա­խու­թյու­նը, հի­մա ու­նենք այն, ին­չը ու­նենք, պարզ­վում է, որ ո­չինչ էլ չու­նենք, ա­մեն ինչ տր­վեց թա­լա­նի, ին­չը թա­լա­նել չհա­ջող­վեց՝ հիմ­նա­հա­տակ քան­դե­ցին, կար­ծես, թե այս­տե­ղով թուրքն էր ան­ցել, հայ թուր­քերն են ան­ցել:
Հա­յաս­տա­նի այժ­մյան իշ­խա­նա­վոր­նե­րը՝ Փա­շի­նյա­նի գլ­խա­վո­րու­թյամբ, կետ առ կետ շա­րու­նա­կում են ՀՀՇ-ի գոր­ծը, հի­մա ստիպ­ված են ձեռք­նե­րը փր­փուր­նե­րին գցել, աշ­խար­հով մեկ փո­ղեր ու ներդ­րում­ներ մու­րալ, Ա­մուլ­սա­րի ոս­կին քա­մուն տալ՝ իբր երկ­րի պաշտ­պա­նա­կան կա­րիք­նե­րի հա­մար զենք գնե­լու մտա­հո­գու­թյուն­նե­րից դրդ­ված, խել­քի ա­շե­ցեք, որ­քան են մտա­հոգ­ված:
ՈՒ­րեմն երկ­րի պաշտ­պա­նա­կան կա­րիք­նե­րի հա­մար զենք գնե­լու այլ տար­բե­րակ­ներ չու­նենք, դրա մա­սին ինձ է պետք հարց­նել, ես փո­ղե­րի տե­ղե­րը ցույց կտամ, հա­զար ու մեկ հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նենք: Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի վե­րա­բե­րյալ իմ մշ­տա­կան բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը պե­սի­միզ­մի կամ խոր դեպ­րե­սիա­յի ար­դյունք չէ, ես ի­րա­տես եմ, տն­տե­սա­կան կո­լապ­սի մեղ­քը դնում եմ իմ կող­մից մշակ­ված ու ներ­դր­մա­նը պատ­րաստ հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի երկ­րաս­տեղծ ծրագ­րից բան չհաս­կա­ցող իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի վզին, նրանք են մե­ղա­վոր: Ծրա­գի­րը թույլ է տա­լիս լու­ծել մեր բո­լոր տն­տե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան, անվ­տան­գու­թյան ու սո­ցիա­լա­կան խն­դիր­նե­րը, բայց ա­րի ու տես, որ իշ­խա­նա­կան օ­ղակ­նե­րում հե­տաքր­քր­վող­ներ չկան, միայն խան­գա­րում են, ին­չու՞: Սա, թերևս, ինձ հա­մար միակ ան­բա­ցատ­րե­լի բանն է, թե ինչն է պատ­ճա­ռը, որ Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը հրա­ժար­վում են օգ­տա­գոր­ծե­լուց այս հո­յա­կապ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը՝ տն­տե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան բո­լոր խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լու հա­մար: Ո՛չ ՀՀ վար­չա­պե­տը, ո՛չ ՀՀ նա­խա­գա­հը, ո՛չ էլ ՀՀ Ազ­գա­յին ժո­ղո­վը պատ­րաստ չեն լսե­լու և ըմ­բռ­նե­լու հե­լիո­ֆի­կաց­ված եր­կիր լի­նե­լու գա­ղա­փա­րը: Հե­տաքր­քիր է, թե մեր ծրա­գիրն ինչ­պես կըն­դու­նեն Ար­ցա­խում: Այս հար­ցին պա­տաս­խա­նե­լու հա­մար 2019 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 3-ին, «Ի­րա­տե­սում» իր տն­տե­սա­գի­տա­կան հիմ­նա­րար հրա­պա­րա­կում­նե­րով հա­ճախ հան­դես ե­կող Վահ­րամ Բա­յա­դյա­նի հետ մեկ­նե­ցի Ար­ցախ՝ տես­նե­լու և հաս­կա­նա­լու այն­տե­ղի ի­րա­վի­ճա­կը, մաս­նա­վո­րա­պես, թե ինչ­պես կվե­րա­բեր­վեն Հա­յաս­տա­նում ծն­ված ու ծի­լեր ար­ձա­կած «Եր­կր­նե­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րին», մի՞­թե այս­տեղ էլ են այդ կարևոր ծրա­գի­րը Հա­յաս­տա­նի պես ըն­դու­նե­լու: Մեկ դա­սա­խո­սու­թյուն կար­դա­ցի Շու­շիի տեխ­նո­լո­գիա­կան հա­մալ­սա­րա­նում, հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խոս­նե­րին, աս­պի­րանտ­նե­րին ու ու­սա­նող­նե­րին պատ­մե­ցի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի մա­սին՝ ըն­դգ­ծե­լով դրա տն­տե­սա­կան ու, հատ­կա­պես, քա­ղա­քա­կան նշա­նա­կու­թյու­նը: Հա­ճե­լիո­րեն զար­մա­ցա ու մի կարևոր հայտ­նու­թյուն ա­րե­ցի, որ Ար­ցա­խը Հա­յաս­տան չէ, այս­տեղ վե­րից վար պե­տա­կան մտա­ծո­ղու­թյուն ու­նե­ցող, սե­փա­կան երկ­րի ճա­կա­տագ­րով մտա­հոգ քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թյուն կար, նման չէ Հա­յաս­տա­նին: Շու­շիի տեխ­նո­լո­գիա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ռեկ­տոր Հով­հան­նես Թոք­մա­ջյա­նը այն աս­տի­ճա­նի արժևո­րեց ու գնա­հա­տեց մեր ծրագ­րի կարևո­րու­թյու­նը, որ, ա­ռանց ժա­մա­նակ կորց­նե­լու, այն ներ­կա­յաց­րեց Ար­ցա­խի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին: Ար­ցա­խի նա­խա­գա­հի խոր­հր­դա­կա­նի հետ ե­ղանք Ար­ցա­խի պետ­նա­խա­րա­րի մոտ, ներ­կա­յաց­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը, կարևո­րու­թյու­նը Ար­ցա­խի տն­տե­սու­թյան ու մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չե­լիու­թյան հա­մար: Մոտ մեկ ժամ քն­նար­կե­լուց հե­տո հաս­կա­ցա, որ Ար­ցա­խի պետ­նա­խա­րար-վար­չա­պե­տը հաս­կա­ցավ ու կարևո­րեց ա­մե­նա­կարևո­րը. Ար­ցա­խի հե­լիո­ֆի­կա­ցիան կու­նե­նա ոչ միայն տն­տե­սա­կան, այլև քա­ղա­քա­կան մեծ նշա­նա­կու­թյուն երկ­րի մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման տե­սա­կե­տից: Այս­տեղ ես հաս­կա­ցա ան­կախ Ար­ցա­խի ու ան­կախ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թյուն­նե­րի հիմ­նա­կան տար­բե­րու­թյու­նը. մե­կը ձեռք է բեր­վել ա­րյու­նով ու հե­րոս­նե­րի կյան­քի գնով, մյու­սը՝ ցու­ցադ­րա­կան-ցույ­ցա­յին ակ­ցիա­նե­րով ու հռե­տո­րա­կան պո­ռո­տա­խո­սու­թյամբ՝ որ­պես նվեր: Այս­պի­սի ա­սաց­վածք կա՝ дареному коню в зубы не смотрят (ըն­ծայ­ված ձիու ա­տամ­նե­րը չեն հաշ­վում): Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թյու­նը մեր չորս իշ­խա­նու­թյուն­ներն էլ ըն­դու­նե­ցին որ­պես ըն­ծայ­ված ձի, որ կա­րե­լի է քշել, շա­հա­գոր­ծել, ու­ժաս­պառ ա­նել՝ ա­ռանց հետևանք­նե­րի մա­սին մտա­ծե­լու։ Սրանք ան­թա­քույց պե­տա­կան դա­վա­ճա­նու­թյան նա­խան­շան­ներ են՝ մեր ազ­գա­յին շա­հե­րի ան­տես­մամբ: Ար­ցա­խում այդ­պես չէր, դրա­նում կր­կին հա­մոզ­վե­ցի, երբ հան­դի­պե­ցինք գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րի հետ: Մեզ հետ հան­դի­պե­լու հա­մար նա եր­կու ժամ տրա­մադ­րեց՝ իր աշ­խա­տա­ժա­մից դուրս, ու­շադ­րու­թյամբ լսեց հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի գյու­ղատն­տե­սու­թյա­նը վե­րա­բե­րող ին­ֆոր­մա­ցիան, խնդ­րեց, որ մեր նյու­թե­րը տրա­մադ­րենք՝ ա­վե­լի ման­րա­մասն ու­սում­նա­սի­րե­լու հա­մար: Ի զար­մանս ինձ, Ար­ցա­խի գյուղ­նա­խա­րա­րը տե­ղյակ էր հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յին, «Ի­րա­տե­սում» էր կար­դա­ցել: Այս­տեղ ես պետք է իմ խո­րին շնոր­հա­կա­լու­թյու­նը հայտ­նեմ «Ի­րա­տե­սի» խմ­բագ­րու­թյա­նը՝ Ար­ցա­խի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գի­րը ամ­բող­ջու­թյամբ տպագ­րե­լու հա­մար: Ինձ հա­մար կարևոր հայտ­նու­թյուն էր նաև, որ «Ի­րա­տե­սը» Ար­ցա­խում ա­մե­նա­կար­դաց­վող թեր­թե­րից է և Ար­ցա­խի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գի­րը, ա­ռանց չա­փա­զան­ցու­թյան, գտն­վում է ար­ցախ­ցի­նե­րի ու­շադ­րու­թյան կենտ­րո­նում: Ար­ցա­խի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի հետ պայ­մա­նա­վոր­վա­ծու­թյուն­ներ ձեռք բեր­վե­ցին, որ փոր­ձարկ­ման նպա­տակ­նե­րով պատ­րաս­տենք արևա­յին հա­մա­կար­գե­րի եր­կու փորձ­նա­կան նմուշ՝ 5 կՎտ հզո­րու­թյամբ սար­քեր՝ արևա­յին սր­ճա­րան­նե­րի հա­մար և 30 կՎտ հզո­րու­թյամբ սար­քեր՝ տնե­րի ջե­ռուց­ման հա­մար: Տե­սա­նե­լի էր, որ Ար­ցա­խում բնա­կա­րան­նե­րի ջե­ռուց­ման հա­մար հիմ­նա­կա­նում փայտ է օգ­տա­գործ­վում, փայ­տով է աշ­խա­տում ան­գամ Շու­շիի հա­մալ­սա­րա­նի ջե­ռուց­ման հա­մա­կար­գը: Ար­ցա­խի նմուշ­նե­րը փոր­ձար­կե­լուց հե­տո կա­րող ենք սկ­սել երկ­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի գոր­ծըն­թա­ցը, բայց.... այս­տեղ «բայց»ե­րը շատ են, Հյաս­տա­նում չու­նենք նոր տեխ­նի­կա­յի փորձ­նա­կան նմուշ­նե­րի պատ­րաստ­ման ու փոր­ձարկ­ման ար­տադ­րա­մա­սեր, ա­ռանց ո­րոնց հնա­րա­վոր չէ կազ­մա­կեր­պել ոչ միայն արևա­յին սար­քե­րի, այլև ցան­կա­ցած այլ տեխ­նի­կա­յի ստեղծ­ման ու ար­տադ­րու­թյա­նը հանձ­նե­լու գոր­ծը: Ար­ցա­խի ու Հա­յաս­տա­նի հե­կիո­ֆի­կա­ցիա­յի քա­ղա­քա­կան հե­ռան­կար­նե­րի մա­սին կա­րե­լի է դա­տել՝ լսե­լով Ռու­սաս­տա­նի և Հա­յաս­տա­նի գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միա­նե­րի ա­կա­դե­մի­կոս, Բաք­վում ծն­ված Վա­լե­րի Պետ­րո­սյա­նի զրույ­ցը Վլա­դի­միր Պոզ­նե­րի հետ (2019 թ., հոկ­տեմ­բե­րի 21): Մեջ­բե­րեմ Պետ­րո­սյա­նի հետևյալ խոս­քը. «Եր­կիր մո­լո­րա­կի գլո­բալ տա­քաց­ման պատ­ճա­ռով երկ­րին սպառ­նա­ցող է­կո­լո­գիա­կան ա­ղե­տի հետևանք­ներն ա­ղե­տա­լի մասշ­տաբ­նե­րի են հաս­նե­լու: Դա­տե­ցեք ինք­ներդ, ար­դեն 2050 թվա­կա­նին օվ­կիա­նոս­նե­րի ջրե­րի մա­կար­դա­կը բարձ­րա­նա­լու է 64 մետ­րով, ջրի տակ են անց­նե­լու շատ ու շատ քա­ղաք­ներ և եր­կր­ներ, Նյու-Յոր­քի 40 տո­կո­սը և Մա­յա­մին՝ ամ­բող­ջու­թյամբ»:

Վա­լե­րի Պետ­րո­սյա­նը նշեց նաև շվեդ դպ­րո­ցա­կան Գրե­տա Թյուն­բեր­գի է­կո­լո­գիա­կան ակ­ցիա­նե­րի կարևո­րու­թյու­նը: Իսկ է­կո­լո­գիա­կան ա­ղե­տի կանխ­ման ճա­նա­պար­հը մեկն է՝ պետք է հրա­ժար­վել է­ներ­գե­տիկ նպա­տակ­նե­րով քա­րած­խի, նավ­թի ու գա­զի այ­րու­մից՝ ան­ցում կա­տա­րե­լով դե­պի արևա­յին տեխ­նի­կա­յի զանգ­վա­ծա­յին կի­րա­ռու­թյու­նը կամ, մեր կող­մից գոր­ծա­ծու­թյան մեջ դր­ված տեր­մի­նով ա­սած, եր­կր­նե­րի ու աշ­խար­հա­մա­սե­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիան: Ի՞նչ կշա­հի Ար­ցա­խը, ե­թե ի­րա­կա­նում դառ­նա աշ­խար­հի ա­ռա­ջին հե­լիո­ֆի­կաց­ված եր­կի­րը: Ար­ցա­խը օ­րի­նակ կդառ­նա աշ­խար­հին ու է­կո­լո­գիա­կան ա­ղե­տից փր­կու­թյան ի­րա­կան ճա­նա­պար­հը ցույց կտա: Մի՞­թե այս պար­զա­գույն դա­տո­ղու­թյուն­նե­րը և քա­ղա­քա­կան կարևոր դի­վի­դենդ­ներ ստա­նա­լու հե­ռան­կա­րը հա­սա­նե­լի չեն Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նա­վոր­նե­րի ու­ղեղ­նե­րին, նրանք ին­չու՞ են հրա­ժար­վում ստանձ­նե­լուց հա­մաշ­խար­հա­յին կարևոր խն­դի­րը լու­ծո­ղի պատ­վա­վոր դե­րը, ո­րը նաև կօգ­նի ոտ­քի հա­նե­լու մեր ար­դյու­նա­բե­րու­թյունն ու ընդ­հա­նուր տն­տե­սու­թյու­նը։ Բա­ցատ­րու­թյու­նը չեմ գտ­նում, մի՞­թե այդ­քան տհաս է մեր հե­ղա­փո­խա­կան չի­նով­նի­կու­թյու­նը, և ու՞մ վրա ենք մեր հույ­սը դրել:

Բայց վե­րա­դառ­նանք Շո­կին-Իո­սի­ֆյան բա­րե­կա­մու­թյա­նը, ինչ­պե՞ս էր Իո­սի­ֆյա­նին հա­ջող­վել ստա­լի­նյան դա­ժան տա­րի­նե­րին դա­տավ­ճիռ­ներ փո­խել ու Շո­կի­նի նման շատ ու շատ մաս­նա­գետ­նե­րի ա­զա­տել բան­տե­րից:
(շա­րու­նա­կե­լի)

Վահան ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆ
Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, երկրների հելիոֆիկացիայի ծրագրի հեղինակ

Հեղինակի նյութեր

• Մար­տի դաշ­տում զի­ջե­ցինք այն թուր­քե­րին, ո­րոնք 1990-94 թթ. պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ հայ տես­նե­լիս սար­սա­փա­հար փախ­չում էին
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• «Կո­ռուպ­ցիան դա­տաի­րա­վա­կան հա­մա­կար­գում և տն­տե­սա­կան հե­ղա­փո­խու­թ­յան հե­ռան­կար­նե­րը Հա­յաս­տա­նում»
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Պետք է շա­րու­նա­կենք ապ­րել՝ ու­նե­նա­լով մար­դու կեն­սա­գոր­ծու­նեու­թ­յան հա­մար անհ­րա­ժեշտ պայ­ման­ներ
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Բաց նամակ
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը

Մեկնաբանություններ